अस्तित्वात नसलेले तारे

जेव्हा आपण कधीतरी रात्री निरभ्र आकाशाकडे बघतो, अनेक तारकांनी भरलेला आपला आसमंत एक निराळीच उर्जा आपल्याला देत असतो. हजारो वर्षांपासून तारकांचा हा रात्रीचा सहवास सर्वांनाच हवाहवासा वाटत आला आहे. ग्रह तारकांची नीट माहित नसलेल्या एखाद्या व्यक्तीसाठी रात्रीचा आसमंत एक प्रकारे न बदलणारा आणि शाश्वत वाटत असतो.

परंतू बौद्धीक मर्यादा असल्यामुळे मनुष्य हे सर्व आपल्या पद्धतीने आपल्या बुद्धीमध्ये रंगवत असतो. एखाद्या तार्‍याच्या आयुष्यापेक्षा माणसाचे आयुर्मान हे अत्यंत अल्प असे आहे. खगोलशास्त्रावर आपल्या पुर्वजांनी भरपूर अभ्यास केलेला आपल्याला आढळून येतो. जगभरातून अनेक संस्था विश्र्वाचा सतत शोध घेत आहेत आणि आता तर आपण उपग्रहांच्या माध्यमातून ग्रहांच्या जवळ जावून त्यांना समजावून घेण्याचा प्रयत्न करतो आहोत. तार्‍यांमध्ये आणि आपल्यामध्ये खूप समानता आहेत. ते जन्माला येतात, काही काळ जगतात आणि कालांतराने ते मरण पावतात. काहींची धग कमी होते तर काही तार्‍यांमध्ये स्फोट होतात. थोडक्यात आपल्यासारखेच तारे हे मरण पावतात.

जेव्हा तुम्ही तारांगण बघत असतात, खरतर तुम्ही भूतकाळ बघत असतात. बरेचसे तारे जे रात्री आपण अवकाशात चमकतांना बघतो ते मरण पावलेले आहेत.

श्रीनिवास गर्गे

आंतरजालावर अशा आशयाची ट्वीट बघायला मिळाली. अर्थात हे अर्धसत्य आहे. यातील पहिले वाक्य शास्त्रीय सत्य आहे परंतू दुसर्‍या वाक्यातले ‘बरेचसे’ हा शब्द पूर्णसत्य नाही.

जेव्हा तुम्ही तार्‍यांकडे बघत असतात तेव्हा ते पुर्वी कसे होते ते बघत असतात. प्रकाशाची गती ही जगातली आजपर्यंत आपणास माहित असलेली सर्वात जास्त गती आहे. तीन लाख किलोमिटर प्रती सेकंद ही प्रकाशाची गती आहे. तरी देखील सुर्य सकाळी जेव्हा उगवतो तेव्हा त्याचा प्रकाश पृथ्वीवर येण्यासाठी आठ मिनिटे लागतात. (8 मिनिटे X 60 सेकंद X 300000 किमी) = 14 कोटी ४० लाख किलोमिटर हे अंतर सूर्य आणि पृथ्वी यांच्यामध्ये आहे.

सुर्यासारखा एक तारा ‘अल्फा सेंटोरी’ जो सूर्यापासून सर्वात जवळचा तारा म्हणून आपल्याला ज्ञात आहे, त्या तार्‍याचा प्रकाश आपल्या पर्यंत पोहचण्यास चार वर्ष लागतात. सेकंदाला 3 लाख किमी गती असलेला प्रकाश जेव्हा पृथ्वीपर्यंत पोहचायला चार वर्षे लागतात तेव्हा तो ग्रह अथवा तारा आपल्यापासून चारप्रकाशवर्षे दूर असे म्हटले जाते. या तुलनेने सूर्य आपल्यापासून ८ मिनीटे दूर आहे.

रात्रीच्या आकाशात सुमारे ६००० तारे आपण उघड्या डोळ्याने बघु शकतो. त्यातील बर्‍याचश्या तार्‍यांचे अंतर 1000 प्रकाशवर्षांपेक्षा कमी आहे. बरेचसे तारे कमी अंतरावरूनच अंधूक दिसू लागतात याचे कारण त्यांचे आकार आणि त्यातून निघणारी प्रकाशाची उर्जा. ६० प्रकाशवर्षे दूर गेल्यानंतर आपला सूर्य देखील दिसेनासा होतो. आपल्या प्रभावशाली प्रकाशामुळे Deneb  – 1500 ते 2500 प्रकाशवर्षे आणि Eta Carinae – 7500 प्रकाशवर्षे इतके दूर असूनही केवळ त्यांच्यामधील प्रकाशाच्या तीव्रतेमुळे दूरपर्यंत दिसू शकतात. सूर्यापेक्षा दोन लाख पट जास्त या तार्‍यांची luminosity प्रकाशतीव्रता आहे.  अशा प्रकारचे अगदी बोटावर मोजण्याइतके तारे आज आपणांस माहित आहे.

याचाच अर्थ जेव्हा तुम्ही रात्री या खूप दूरच्या तार्‍यांकडे बघत असतात तेव्हा त्यांनी त्याकाळी उत्सर्जीत केलेला प्रकाश आता यावेळी बघत असतात. उदाहरणार्थ Deneb हया तार्‍याचा आत्ता या वेळी स्फोट झाला तरीदेखील आपल्या येणार्‍या पुढील पिढ्यांना हा तारा 1500 वर्षांपर्यंत दिसत राहील असा त्याचा अर्थ होतो.

हे सर्व वाचल्यानंतर निराश होण्यासारखे खरं म्हणजे काही नाही. तार्‍यांचे आयुष्य हे आपल्यापेक्षा अनेक लक्ष पटींनी जास्त असते. अजून काही अब्ज वर्षे सूर्य असाच आपल्याला प्रकाश देणार आहे. इतरही अनेक जीवंत तारे असेच आपल्याला दिसत रहाणार आहे. विश्र्वाच्या परिभाषेत काही हजार वर्षे म्हणजे फक्त निमिषार्ध आहेत. त्या मानाने आपले आयुष्य अगदीच कमी असणार आहे. एखादा तारा आपण जीवंत असलेल्या कालखंडात मरण्याची शक्यतादेखील खूपच कमी असणार आहे.

उदाहरणच द्यायचे झाले तर भारतात ब्रिटीश राजवटीच्याही पुर्वी 1840 मध्ये Eta Carinae या तार्‍यामध्ये (सुपरनोवा) स्फोट झाला. 1840 पर्यंत आकाशात सर्वसामान्य दिसणारा ह्या तार्‍याचा प्रकाश 1848 पर्यंत हळुहळु वाढत जाऊन पृथ्वीवरून दिसणारा दुसरा सर्वात जास्त चमकणारा तारा मानला जाऊ लागला. त्यानंतरच्या काळात मात्र तो हळूहळू अंधूक होऊ लागला. 1950 पर्यंत उघड्या डोळ्याने हा आकाशात बघता येत होता. सूर्यापेक्षा 80 पट मोठा असणारा ह्या तार्‍याचा प्रकाश आता मात्र उघड्या डोळ्यांनी बघता येत नाही. झालेल्या स्फोटामुळे अवतीभवती उडालेल्या धूळीमुळे तो झाकोळला गेला. तज्ज्ञांच्या सांगण्यावरून आजदेखील हा सुपरनोवा आपल्यापासून सूर्याइतका जवळ जर आणला तर त्याचा प्रकाश सहस्त्र सुर्यांइतका असेल.

Eta Carinae ह्या तार्‍याचा भूतकाळ जेवढा रहस्यमय आहे तेवढाच त्याचा भविष्यकाळ देखील पृथ्वीवासीयांसाठी रंजक असणार आहे. अर्थातच हा भविष्यकाळ विश्र्वाच्या आयुर्मानावर आधारित असणार आहे. तो कदाचीत शे-दोनशे वर्षांचा असेल किंवा काही हजार वर्षांपर्यंत हा तारा आपले होणारे रूपांतर विश्र्वाच्या रंगमंचावर दाखविणार आहे.

प्रत्येक तार्‍याचा अंत याच पद्धतीने होतो असे देखील म्हणता येणार नाही. काही तारे मंद होऊन त्याचे रूपांतर लाल गोळ्यात होते. हळूहळू त्याची वरची बाजू काळी होऊ लागते. या घटना काही पटकन घडत नाही. यासाठी हजारो वर्षांचा काळ जावा लागतो.

या सगळ्या घटनांकडे आपण कसे बघतो हे जास्त महत्वाचे आहे. आकाशातले सगळेच तारे मृत झालेले नाही. Eta Carinae सारखा एखादा अपवाद वगळता जवळपास सगळेच तारे आकाशात जीवंत आहेत त्यामुळे रात्रीच्या निरभ्र आकाशात बघतांना मोकळा श्र्वास घ्या. मिणमिणत्या तार्‍यांच्या प्रकाशात आंतरबाह्य उजळू या !

पूर्वप्रसिद्धी – www.marathipizza.com (December 2015)

https://www.inmarathi.com/275/watching-stars-that-dont-exist/